استندآپ کمدی در ایران سال‌هاست شناخته شده، اما کمتر فرصت داشته به‌عنوان یک فرم مستقل جدی گرفته شود. اغلب یا در قالب مسابقه دیده شده، یا به‌عنوان آیتمی کوتاه در دل برنامه‌هایی که هدف اصلی‌شان چیز دیگری بوده است. در این مسیر، استندآپ بیشتر به بخش سرگرم‌کننده تقلیل پیدا کرده تا یک اجرای کامل با منطق، ریتم و هویت مشخص. استنداپ کمدی در ایران همواره جایی برای دیده‌شدن بوده، نه یک برنامه مستقل کهخ مخاطب را پای تلویزیون بنشاند.

یک زمانی حافظه بخشی از زندگی روزمره بود؛ چیزی که ناچار بودیم به آن تکیه کنیم. شماره‌ها حفظ می‌شدند، مسیرها در ذهن می‌ماندند و تاریخ‌ها بدون یادآوری به یاد می‌آمدند. نه به این خاطر که حافظه قوی‌تر بود، بلکه چون انتخاب دیگری وجود نداشت. به‌یاد سپردن، بخشی از زیستن بود و فراموشی هزینه داشت. این وضعیت اما ناگهان عوض نشد؛ آرام، تدریجی و بی‌سر و صدا تغییر کرد.

زمانی که «پرستیژ» در سال ۲۰۰۶ اکران شد، بیش از آن‌که به‌عنوان یک فیلم جریان‌ساز دیده شود، یک اثر متفاوت و تا حدودی نامتعارف بود؛ فیلمی درباره شعبده‌بازی که برخلاف انتظار، نه سراغ هیجان‌های ساده رفت و نه قصه‌اش را راحت تحویل تماشاگر داد. در آن زمان نولان در آستانه‌ی تبدیل‌شدن به چهره‌ی اصلی سینمای بلاک‌باسترهای فکری بود و «پرستیژ» بیشتر شبیه یک پروژه‌ی شخصی به نظر می‌رسید؛ روایتی چندلایه، ساختاری غیرخطی و داستانی که از همان ابتدا با تماشاگر بازی می‌کرد. واکنش‌ها دوگانه بود؛ عده‌ای مجذوب پیچیدگی و طراحی دقیق فیلم شدند و عده‌ای آن را بیش از حد سرد و حساب‌شده دانستند.

زوتوپیا از همان فیلم اول، فقط یک انیمیشن بامزه درباره حیواناتی با کت‌وشلوار نبود؛ شهری بود که وانمود می‌کرد همه‌چیز در آن «متمدنانه» حل شده، اما زیر پوست مرتب و رنگی‌اش، همان ترس‌های قدیمی جریان داشت. زوتوپیا با داستان جودی هاپس و نیک وایلد، ما را وارد جهانی کرد که در آن مسئله تبعیض نه با فریاد، بلکه با لبخند، قانون و کلیشه پیش می‌رفت. شهری که می‌گفت «همه می‌توانند هر چیزی باشند»، اما این «هر کسی» دقیقاً چه شامل همه شهروندان نمی‌شود. سریال زوتوپیا پلاس هم تلاشی برای روایت‌هایی سرگرم‌کننده در حاشیه این جهان بود.

ساعت سه نصفه‌شب است و نور صفحه در تاریکی اتاق می‌درخشد. انگشت روی اسکرول حرکت می‌کند، اما ذهن جا مانده است. همین امروز صبح، در لینکدین پستی درباره «تعادل کار و زندگی» با تصویری آراسته از میز کارت گذاشتی. ظهر ، استوری‌ای از پیاده‌روی صبحگاهی گذاشتی با هشتگ‌هایی درباره سلامتی و عصر نظر تندی نوشتی که صدها واکنش گرفت. حالا، در سکوت نیمه‌شب، داری در یک گروه خصوصی برای نزدیک‌ترین دوستانت می‌نویسی: «حس می‌کنم دارم از هم می‌پاشم.»

در بازخوانی تاریخ سینمای ایران، بعضی فیلم‌ها فقط روایت یک دوره نیستند؛ بلکه تصویری پیش‌گویانه از آینده‌اند. «بی‌پولی» حمید نعمت‌الله یکی از همین نمونه‌ها است؛ فیلمی که در سال ۱۳۸۸ ساخته شد، اما حالا، با فاصله‌ای بیش از یک دهه، بیش از همیشه امروزی به نظر می‌رسد. بحران مالی، فرسایش آرام طبقه متوسط، نمایش فشار‌های پنهان زندگی شهری و تلاش اضطراب‌آلود آدم‌هایی که می‌خواستند با هر قیمتی ظاهر آبرومندشان را حفظ کنند، حالا برای ما‌ فقط موضوعات یک فیلم نیستند؛ تجربه‌ای روزمره، ملموس و عمومی‌اند. «بی‌پولی» در زمانی ساخته شد که نشانه‌های این بحران هنوز در سطحی محدود دیده می‌شد، اما فیلم با دقتی غریزی، مسیر سقوط را تصویر کرد؛ سقوطی که بعدها، در دهه ۹۰ به واقعیت زندگی هزاران خانواده شهری تبدیل شد.

ونس گلیگان از آن دسته خالقانی است که نامش به‌تنهایی کافی‌ است تا مخاطب تلویزیون دست از کار بکشد و پای یک سریال تازه بنشیند. او با «بریکینگ بد» مرزهای روایت تلویزیونی را جابه‌جا کرد و با «بهتره با سال تماس بگیری» ثابت کرد که حتی یک اسپین‌آف هم می‌تواند به شاهکاری مستقل تبدیل شود. جهان تلویزیون بعد از این دو سریال، دیگر همان دنیای قبلی نبود؛ گلیگان به ما نشان داد چطور می‌توان از دل زندگی عادی، تراژدی، تنش و شخصیت‌هایی خلق کرد که سال‌ها در ذهن بمانند.

گاهی پیش از آنکه خودمان متوجه شویم، ذهنمان از تعداد چهره‌هایی که هر روز در شبکه‌های اجتماعی می‌بینیم خسته می‌شود. پژوهش‌های معتبر جهانی، از Journal of Celebrity Studies گرفته تا گزارش سالانه Edelman Trust Barometer، نشان می‌دهند که طی سال‌های اخیر مخاطبان با پدیده‌ای مواجه شده‌اند که محققان از آن با عنوان اشباع سلبریتی یا فرسودگی رابطه شبه‌اجتماعی یاد می‌کنند. به زبان ساده، ما بیش از آن‌چه مغزمان بتواند پردازش کند، با چهره‌ها، داستان‌ها و نمایش‌های شخصی افراد مشهور مواجه شده‌ایم.

در تاریخ تلویزیون، معدود آثاری هستند که قواعد بازی را عوض می‌کنند؛ «برکینگ بد» بدون شک یکی از همان انقلاب‌های کوچک اما ماندگار است. سریالی که با فیلمنامه‌ای بی‌نقص، بازی‌هایی درخشان و دقتی وسواس‌گونه در جزئیات، از مرزهای معمول روایت تلویزیونی عبور کرد و به معیاری تازه برای قصه‌گویی تبدیل شد. حتی امروز، بیش از یک دهه پس از پایانش، هنوز در میان نسل‌های جدید تماشاچی کشف می‌شود و هر بار، لایه‌ای جدید از معنای پنهانش را رو می‌کند؛ درست مثل اثری که زمان را پشت سر گذاشته اما هنوز زنده و تپنده است.